38 χρόνια μετά…

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΕΠΕΤΕΙΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟΥ

Η εξέγερση του Πολυτεχνείου το 1973 ήταν μια μαζική διαδήλωση λαϊκής αντίθεσης στο καθεστώς της Χούντας των Συνταγματαρχών. Η εξέγερση ξεκίνησε στις 14 Νοεμβρίου 1973, κλιμακώθηκε σχεδόν σε αντιχουντική επανάσταση και έληξε με αιματοχυσία το πρωί της 17ης Νοεμβρίου, μετά από μια σειρά γεγονότων που ξεκίνησαν με την είσοδο αρμάτων μάχης στον χώρο του Πολυτεχνείου.

Τα αίτια

Η Ελλάδα βρισκόταν από τις 21 Απριλίου 1967 υπό τη δικτατορική διακυβέρνηση του στρατού, ενός καθεστώτος που είχε καταργήσει τις ατομικές ελευθερίες, είχε διαλύσει τα πολιτικά κόμματα και είχε εξορίσει, φυλακίσει και βασανίσει πολιτικούς και πολίτες με κριτήριο τις πολιτικές τους πεποιθήσεις.

Το 1973 βρίσκει τον ηγέτη της δικτατορίας, Γεώργιο Παπαδόπουλο να έχει ξεκινήσει μια διαδικασία φιλελευθεροποίησης του καθεστώτος, η οποία συμπεριλάμβανε την αποφυλάκιση των πολιτικών κρατουμένων και την μερική άρση της λογοκρισίας, καθώς και υποσχέσεις για νέο σύνταγμα και εκλογές στις 10 Φεβρουαρίου 1974 για επιστροφή σε πολιτική διακυβέρνηση. Στελέχη της αντιπολίτευσης, μπόρεσαν έτσι να ξεκινήσουν πολιτική δράση ενάντια της χούντας.

Η χούντα, στην προσπάθειά της να ελέγξει κάθε πλευρά της πολιτικής, είχε αναμιχθεί στον φοιτητικό συνδικαλισμό από το 1967, απαγορεύοντας τις φοιτητικές εκλογές στα πανεπιστήμια, στρατολογώντας υποχρεωτικά τους φοιτητές και επιβάλλοντας μη εκλεγμένους ηγέτες των φοιτητικών συλλόγων στην Εθνική Φοιτητική Ένωση Ελλάδας (ΕΦΕΕ).

Αυτές οι ενέργειες όπως είναι φυσικό δημιούργησαν έντονα αντιδικτατορικά αισθήματα στους φοιτητές, όπως τον φοιτητή Γεωλογίας Κώστα Γεωργάκη, ο οποίος αυτοπυρπολήθηκε δημόσια το 1970 στην Γένοβα της Ιταλίας σε ένδειξη διαμαρτυρίας ενάντια στη χούντα. Με αυτή την εξαίρεση, η πρώτη μαζική δημόσια εκδήλωση διαμαρτυρίας ενάντια στη χούντα ήρθε από τους φοιτητές στις 21 Φεβρουαρίου 1973.

Οι αναταραχές ξεκίνησαν λίγο νωρίτερα, στις 5 Φεβρουαρίου, όταν οι φοιτητές του Πολυτεχνείου αποφάσισαν αποχή από τα μαθήματά τους. Στις 13 Φεβρουαρίου γίνεται διαδήλωση μέσα στο Πολυτεχνείο και η χούντα παραβιάζει το πανεπιστημιακό άσυλο, δίνοντας εντολή στην αστυνομία να επέμβει. 11 φοιτητές συλλαμβάνονται και παραπέμπονται σε δίκη. Με αφορμή αυτά τα γεγονότα, στις 21 Φεβρουαρίου, περίπου τρεις με τέσσερις χιλιάδες φοιτητές της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών κατέλαβαν το κτίριο της σχολής στο κέντρο της Αθήνας επί της οδού Σόλωνος, ζητώντας ανάκληση του νομού 1347 που επέβαλε την στράτευση «αντιδραστικών νέων», καθώς 88 συμφοιτητές τους είχαν ήδη στρατολογηθεί με τη βία. Από την ταράτσα του κτιρίου απαγγέλλουν τον ακόλουθο όρκο: «Εμείς οι φοιτηταί των Ανωτάτων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων ορκιζόμαστε στο όνομα της ελευθερίας να αγωνισθούμε μέχρι τέλους για την κατοχύρωση: α) των ακαδημαϊκών ελευθεριών, β)του πανεπιστημιακού ασύλου, γ) της ανακλήσεως όλων των καταπιεστικών νόμων και διαταγμάτων.» Η αστυνομία έλαβε εντολή να επέμβει και πολλοί φοιτητές σε γύρω δρόμους υπέστησαν αστυνομική βία, χωρίς όμως τελικά να παραβιαστεί το πανεπιστημιακό άσυλο. Τα γεγονότα στη Νομική αναφέρονται συχνά ως προάγγελος της εξέγερσης του Πολυτεχνείου.

Η εξέγερση των φοιτητών επηρεάστηκε επίσης σημαντικά και από τα νεανικά κινήματα της δεκαετίας του ’60, και ειδικά από τα γεγονότα του Μάη του ’68.

Τα γεγονότα

Στις 14 Νοεμβρίου 1973 φοιτητές του Πολυτεχνείου αποφάσισαν αποχή από τα μαθήματα και άρχισαν διαδηλώσεις εναντίον του στρατιωτικού καθεστώτος. Καθώς οι αρχές παρακολουθούσαν αμέτοχες, οι φοιτητές που αυτοαποκαλούνταν «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι», οχυρώθηκαν μέσα στο κτίριο της σχολής επί της οδού Πατησίων και ξεκίνησαν τη λειτουργία του ανεξάρτητου ραδιοφωνικού σταθμού του Πολυτεχνείου. Ο πομπός κατασκευάστηκε μέσα σε λίγες ώρες στα εργαστήρια της σχολής Ηλεκτρολόγων Μηχανικών από τον Γιώργο Κυρλάκη. Το, πλέον ιστορικό, μήνυμά τους ήταν: «Εδώ Πολυτεχνείο! Λαέ της Ελλάδας το Πολυτεχνείο είναι σημαιοφόρος του αγώνα μας, του αγώνα σας, του κοινού αγώνα μας ενάντια στη δικτατορία και για την Δημοκρατία». Εκφωνητές του σταθμού ήταν η Μαρία Δαμανάκη, ο Δημήτρης Παπαχρήστος και ο Μίλτος Χαραλαμπίδης.

“Εδώ πολυτεχνείο. Σας μιλάει ο ραδιοφωνικός σταθμός των ελεύθερων αγωνιζόμενων φοιτητών, των ελεύθερων αγωνιζόμενων Ελλήνων. Εμείς οι ελεύθεροι Έλληνες φοιτητές, που για 3η σήμερα μέρα εξακολουθούμε τον αγώνα μας, δηλώνουμε ότι είμαστε άοπλοι απέναντι στα τανκς. Εδώ Πολυτεχνείο, εδώ Πολυτεχνείο…”

Παρασκευή 16 Νοέμβρη

Μαζεύεται πολύς κόσμος από το πρωί έξω από το Πολυτεχνείο για να συμπαρασταθεί στους φοιτητές που βρίσκονται τρία μερόνυχτα μέσα στη σχολή. Μετά το μεσημέρι διακόπτεται η κυκλοφορία και ο χώρος μέσα κι έξω θυμίζει εορταστική εκδήλωση. Ακούγονται συνθήματα: “ΚΑΤΩ Η ΧΟΥΝΤΑ – ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ – ΨΩΜΙ – ΠΑΙΔΕΙΑ – ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ – ΛΑΕ ΠΟΛΕΜΑ – ΣΟΥ ΠΙΝΟΥΝΕ ΤΟ ΑΙΜΑ – ΟΛΟΙ ΣΤΟΝ ΑΓΩΝΑ – ΕΡΓΑΤΕΣ – ΑΓΡΟΤΕΣ – ΦΟΙΤΗΤΕΣ”. Στους 1050 χιλιοκύκλους στο ραδιόφωνο, ακούγεται μια φωνή νέου παιδιού, που μεταδίδει μηνύματα αισιοδοξίας.

Βράδυ Παρασκευής 16 Νοέμβρη

Πάνω από 20 χιλιάδες έχουν μαζευτεί μέσα κι έξω από το Πολυτεχνείο.

Ώρα 08:00΄ μ.μ.: Η αστυνομία επιτίθεται με δακρυγόνα για να διαλύσει το πλήθος.

Ώρα 09:00΄ μ.μ.: Σκοτώθηκε ένα νέο αγόρι αγνώστων στοιχείων.

Ώρα 10:00΄ μ.μ.:Δεύτερος νεκρός χάμω στην άσφαλτο. Κανένα στοιχείο γι’ αυτόν.

Ώρα 10:20΄ μ.μ.: Ένα παιδί λιγνό, ξανθό, αμούστακο, τρέχει. Το κυνηγούν δυο. Στρίβει στη γωνία και χώνεται στην ανοιχτή πόρτα μιας πολυκατοικίας. Οι σκιές το κυνηγούν από πίσω. Το φτάνουν. Το παιδί χτυπάει τις πόρτες. Κανείς όμως δεν ανοίγει. Έτσι οι σκιές σκεπάζουν το παιδί. Ετών 17. Επάγγελμα ανειδίκευτος εργάτης.

Ώρα 11:00΄ μ.μ.: Ο ραδιοφωνικός σταθμός των φοιτητών εκπέμπει σήμα κινδύνου. «Χρειαζόμαστε φάρμακα, χρειαζόμαστε γιατρούς, ο αέρας βαραίνει, πνιγόμαστε, έχουμε ανάγκη από οξυγόνο, είμαστε χιλιάδες…»

Ώρα 12:00΄ μ.μ.: Ο λαός ξεχύνεται στους δρόμους.

Ώρα 12:15΄ π.μ.: Ακούγεται η φωνή του παιδιού στο ραδιόφωνο: «Ευχαριστούμε για τα φάρμακα, για τις μάσκες, λάβαμε εκατό, χρειαζόμαστε κι άλλες, είμαστε χιλιάδες…».

Ώρα 01:00΄ π.μ.: Έρχεται η είδηση: «Τα τανκς προχωράνε μέσα στη νύχτα και πάνε στο χώρο συγκέντρωσης των φοιτητών». Εμφανίζονται λοιπόν τα τανκς. Ένα, τρία, πέντε, αμέτρητα. Οι άνθρωποι τρέχουν στις πόρτες των σπιτιών.

Ώρα 01:20΄ π.μ.: Τα παιδιά τραγουδάνε…, λένε τον εθνικό ύμνο:

“Σε γνωρίζω από την κόψη

του σπαθιού την τρομερή

σε γνωρίζω από την όψη

που με βια μετράει τη γη.

Απ’ τα κόκαλα βγαλμένη

των Ελλήνων τα ιερά

και σαν πρώτα ανδρειωμένη

χαίρε ω χαίρε λευτεριά”

Ώρα 01:25΄ π.μ.: Τα τανκς έξω από το Πολυτεχνείο. Είναι αναποφάσιστα. Στο μεγάφωνο μέσα ακούγεται συνέχεια η φράση: «Δε θα χτυπήσουν, είμαστε αδέρφια».

Ώρα 02:00΄ π.μ.: Τα πολυβόλα γεμίζουν μέσα σε δυο λεπτά. Στρέφουν αργά τα κανόνια τους επάνω στα πρόσωπα των νέων παιδιών. Οι προβολείς χτυπάνε στα παράθυρα.

Ώρα 03:00΄ π.μ.: Τρία τανκς ορμάνε μαζί. Το πρώτο που φαίνεται πιο μεγάλο, ρίχνει τη μεγάλη πόρτα με τα κάγκελα. Οι άνθρωποι αραιώνουν. Τα παιδιά τραγουδάνε τον Εθνικό Ύμνο. Η πόρτα πέφτοντας πλακώνει όσους ήταν κρεμασμένοι πάνω της.

Ώρα 03:02΄ π.μ.: Στρατιώτες γέμισαν το Πολυτεχνείο. Ριπές πολυβόλου ακούγονται. Οι φοιτητές βγαίνουν με τα χέρια στον ουρανό. Ακούγονται σειρήνες. Στους δρόμους γίνονται μάχες. Άνισες όμως. Οι μισοί οπλισμένοι, δυνατοί. Οι άλλοι μισοί άοπλοι. Και φυσικά χαμένοι.

Ώρα 03:05΄ π.μ.: Η έξοδος γίνεται αργά αλλά βίαια. Τραυματίζονται παιδιά. Οι πυροβολισμοί πυκνώνουν. Πανικός. Οι φοιτητές τρέχουν, οι σειρήνες ακούγονται συνέχεια. Το ξύλο πέφτει αδιάκοπα. Χτυπούν όποιον φτάσουν.

Ώρα 03:10΄ π.μ.: Σταματάνε οι σειρήνες. Οι φοιτητές βγαίνουν σιγά – σιγά όλοι. Αδειάζουν οι αίθουσες και ο χώρος έξω. Ρημαγμένα παράθυρα, σπασμένες πόρτες και λέξεις μισογραμμένες στους τοίχους. Λέξεις παντού, πιο πέρα ολόκληρες αλλά τσακισμένες.

Ώρα 04:20΄ π.μ.: Πρωί του Σαββάτου και οι δρόμοι ακόμα καπνίζουν. Ένας είπε: “Να μετρηθούμε”. Ήταν τρελό όμως γιατί όλοι κάπου ήταν χτυπημένοι. Κανένας δε θα μπορούσε να μετρήσει σωστά. “Να φωνάζουμε ονόματα και επίθετα” είπε ένας άλλος, κάτι σαν προσκλητήριο δηλαδή και όποιος απαντάει θα είναι ζωντανός, όποιος όχι, αγνοούμενος. Όμως ούτε αυτό δεν έγινε γιατί δεν ήξερε κανένας ούτε για τον ίδιο του τον εαυτό αν είναι υγιής. Πολλοί οι τραυματίες μα πολλοί και οι νεκροί.

Το Πολυτεχνείο άνοιξε δρόμους. Δύσκολους κι αντιφατικούς.

Αλλ’ ανοιχτούς σήμερα. Ας τους πάρουμε.

Οι νεκροί του θέλουν αγώνα κι ένα δάκρυ. Είναι η νέα πνοή ζωής, κοινωνικής και πολιτικής απελευθέρωσης, είναι η ίδια η λευτεριά βγαλμένη απ’ το αίμα και απ’ τα κόκαλα των Ελλήνων τα ιερά.

Η νεολαία μέσα σ’ αυτή την ηθική, πολιτική και κοινωνική ανάπλαση έδωσε το δικό της παρόν. Πάλεψε για την κατάκτηση της Ανεξαρτησίας, της Δημοκρατίας και την διαφύλαξη της εδαφικής μας ακεραιότητας. Διαμόρφωσε δυναμικά τους δικούς της θεσμούς έκφρασης και δημιουργίας στο χώρο που ζει, μορφώνεται, εργάζεται και ψυχαγωγείται. Ανανέωσε το δικαίωμα στη ζωή, τη χαρά, τη δημιουργία.

Οι νεκροί του Πολυτεχνείου

Στρατιώτες και αστυνομικοί έβαλαν με πραγματικά πυρά κατά πολιτών μέχρι και την επόμενη μέρα, με συνέπεια αρκετούς θανάτους στον χώρο γύρω από το Πολυτεχνείο, αλλά και στην υπόλοιπη Αθήνα. Η πρώτη επίσημη καταγραφή τον Οκτώβριο του 1974, από τον εισαγγελέα Δημήτρη Τσεβά, εντόπισε 18 επίσημους ή πλήρως βεβαιωθέντες νεκρούς και 16 άγνωστους “βασίμως προκύπτοντες”. Ένα χρόνο αργότερα ο αντιεισαγγελέας εφετών Ιωάννης Ζαγκίνης έκανε λόγο για 23 νεκρούς, ενώ κατά τη διάρκεια της δίκης που ακολούθησε προστέθηκε ακόμη ένας. Οι πρώτες (δημοσιογραφικές) προσπάθειες για την καταγραφή των γεγονότων μιλούσαν για 59 νεκρούς ή και 79 θύματα, με βάση τον κατάλογο Γεωργούλα. Σύμφωνα με έρευνα το 2003 του διευθυντή του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, Λεωνίδα Καλλιβρετάκη, ο αριθμός των επωνύμων νεκρών ανέρχεται σε 23, ενώ αυτός των νεκρών αγνώστων στοιχείων σε 16.

Ο Χρήστος Λάζος υποστηρίζει ότι οι νεκροί είναι 83 και ίσως περισσότεροι. Ανάμεσά τους ο 19χρονος Μιχάλης Μυρογιάννης, ο μαθητής λυκείου Διομήδης Κομνηνός και ένα πεντάχρονο αγόρι που εγκλωβίστηκε σε ανταλλαγή πυρών στου Ζωγράφου. Κατά τη δίκη των υπευθύνων της χούντας υπήρξαν μαρτυρίες για τον θάνατο πολλών πολιτών κατά τη διάρκεια της εξέγερσης. Τέλος χιλιάδες σύμφωνα με εκτιμήσεις ήταν οι τραυματίες πολίτες.

Η δίκη για τα γεγονότα

Στις 30 Δεκεμβρίου του 1975 και μετά από ακροαματική διαδικασία διόμισυ μηνών και διάσκεψη 6 ημερών ενώπιον του πενταμελούς εφετείου Αθηνών, εκδόθηκε η απόφαση του δικαστηρίου το οποίο κήρυξε ένοχους τους 20 από τους 32 κατηγορούμενους, ενώ αθώωσε άλλους 12. Οι κύριες ποινές που επιβλήθησαν:

Δημήτριος Ιωαννίδης (αρχηγός της ΕΣΑ την περίοδο της εξέγερσης): 7 φορές ισόβια για ηθική αυτουργία σε 7 ανθρωποκτονίες από πρόθεση και 25 χρόνια κάθειρξη κατά συγχώνευση για ηθική αυτουργία σε 38 απόπειρες ανθρωποκτονιών και πρόκληση διάπραξης κακουργημάτων, καθώς και διαρκής στέρηση των πολιτικών του δικαιωμάτων.

Γεώργιος Παπαδόπουλος (εν ενεργεία δικτάτορας την περίοδο της εξέγερσης): 25 χρόνια κάθειρξη για απλή συνέργεια σε ανθρωποκτονίες από πρόθεση και απόπειρες ανθρωποκτονιών, καθώς και δεκαετής στέρηση των πολιτικών του δικαιωμάτων.

Σταύρος Βαρνάβας (αντιστράτηγος Ε.Α.): 3 φορές ισόβια για ηθική αυτουργία σε 3 ανθρωποκτονίες από πρόθεση και 25 χρόνια κάθειρξη κατά συγχώνευση για ηθική αυτουργία σε 17 απόπειρες ανθρωποκτονιών και πρόκληση διάπραξης κακουργημάτων, καθώς και διαρκής στέρηση των πολιτικών του δικαιωμάτων.

Νικόλαος Ντερτιλής (ταξίαρχος Ε.Α.): Ισόβια κάθειρξη και διαρκής στέρηση των πολιτικών του δικαιωμάτων για ανθρωποκτονία από πρόθεση του φοιτητή Μυρογιάννη.

Άλλοι τέσσερις ανώτατοι αξιωματικοί σε 25 χρόνια κάθειρξη κατά συγχώνευση για ηθική αυτουργία σε συνολικά 12 ανθρωποκτονίες και 56 απόπειρες ανθρωποκτονιών, καθώς και δεκαετής στέρηση των πολιτικών τους δικαιωμάτων.

Άλλοι 12 κατηγορούμενοι σε μικρότερες ποινές, από 5 μήνες έως 10 χρόνια κάθειρξη για διάφορες κατηγορίες, κυρίως για ηθική αυτουργία σε επικίνδυνες σωματικές βλάβες. Οι ποινές κάτω του ενός έτους, ήταν εξαγοράσιμες.

ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ

(απόσπασμα από το Άσμα Ζ΄)

Ήρθαν

ντυμένοι «φίλοι»

αμέτρητες φορές οι εχθροί μου

το παμπάλαιο χώμα πατώντας.

Και το χώμα δεν έδεσε ποτέ με τη φτέρνα τους.

Έστησαν και θεμέλιωσαν

στις κορφές, στις κοιλάδες, στα πόρτα

πύργους κραταιούς κι επαύλεις

ξύλα και άλλα πλεούμενα,

Έφτασαν